…Таклан огыл Ӱярня шомакшат кок мут гыч лектеш – ӱй да арня. Садланак дыр ты пайрем годым муралтеныт: «Ӱет уло гын, Ӱярня, ӱет уке гын, кукшо арня». Тиде весела пайрем Шорыкйол деч шым арня вара лиеш. Тений (2023 ий) пургыж тылзын 20-27 кече гутлаште толын. Ожно тудо пеш пагалыме да вучымо пайрем лийын, вет Ӱарня, калыкын шержым темыше йӱштӧ телым мучашлен, мотор шошым конден.
Ӱярня – мланде пашалан эҥертен илыше калыкын пайремже. Южышт тудым руш але моло славян калыкын пайремже манын умылтараш тӧчат. Но тыгодым весымат шарналтыман. Мемнан эрын икымше тӱжем ий мучашыштыже финн-угор родо-тукым калык-влак (нунын коклаште марий-влакат) руш-влак дене шагал огыл варналтыныт.
Ожно пайремыште телым ужатыме дене пырля, талукышто погынышо чыла ӧпке-сапкам луктын кудалтен, мондаш тыршеныт.
Йӱла ойыртем теве мом ончыкта: ӱдырымаш ден ӱдыр-влак, йытын ден кыне сайын шочышт манын, курык гыч кӱнчыла кучем дене мунчалтен воленыт, волышыштла нине кушкыл нӧшмым кормыж дене шыжыктыме семын кышкеныт. А вес сӱрет вольыкым да еҥым эмлыме шинчал дене кылдалтыныт: саде шинчалым орален оптат, вара, пызле воштыр дене лончым ыштен, тушко шӱлышым пуэн пуртат да шӱведат, пытартышлан ора ӱмбак кӱзым туге кудалтат – тудыжо керылт шинчеш.
Шочмын Ӱярням вашлийыныт.
Кушкыжмын тӱшкан модыныт.
Вӱргечын мелнам кочкыныт.
Изарнян курык гыч мунчалтеныт.
Кугарня ден шуматкечын пырля погынен шинчылтыныт.
Рушарнян икте-весе деч языкыштым касараш йодыныт.
Ӱярням кум кече йӱыныт, а издер, ийвал дене ик арня мунчалтеныт. Ешеш кодшышт жапым яра эртарен огытыл, ваш-ваш унала пошкудыш коштыныт, унаштым вашлийыныт.
Пайрем эрла манме годым суртоза мончаш олтен гын, озавате шыл когыльым, торык, муно когыльым ыштылын, ӱстел чесым ямдылен. Эрдене эр кочкышым ыштымек, ӱдыр ден рвезе-влак Ӱярня пазарыш вашкеныт. Моторын чийыше каче-влак пазарыште ӱдыр погынымо верышке толыныт. Ярмиҥгашке тутло чесым конденыт да икте-весым чесленыт.
Могай Ӱярня мелна деч посна. Мелна кавасе йыргешке кечым ушештара. Ожно тудым вӱргечын гына кочкаш тӱҥалыныт. Марий калык мелналан эре Ю вийым пуэн. Озавате руашым тылзе да шӱдыр-влак лекме деч вара гына луген. Тыге осал вий мелна нӧштылмым огеш уж ман шонен. А мелнажлан шемшыдаҥ ложаш гыч ыштыме руаш оварген.
Ӱярня мелнам чеверракым да тамлыракым кӱэштыныт гын, шушаш ийыште илыш уланрак лиеш ман шотленыт. Икымше мелнам Юмо лукыш пыштеныт. Мелнам кӱзӧ дене пӱчкаш ок йӧрӧ, кид дене катен кочкыныт.
Яндар кап-кылан, шочмо гычак Юмын пуымо кочкышым, чесым ямдылен, Ӱярня йор-йор, йылме йыр-йыр, мелна чыж-чыж манын, пайремым вашлийына. Кечывал деч вара ялысе калык курык дек погынен, кӧ ийвол дене, кӧ издер дене. Ялыште кӱлеш мутым ойлен моштышо, Юмын мутым шыҥдарен пелештыше еҥ эре лийын. Йӱла почеш, эн ончыч ялысе эн шоҥгыеҥ мунчалтен волен. Чоклышо еҥ тыге пелештен:
Икияш воштыр гай уржада лийже,
Уржа посто гай шӱльыда лийже,
Вӱд толкын гай шыдаҥда лийже,
Пеледыш гай пеледса,
Кече гае волгалтса.
Ӱярня пайремда ӱян лийже.
Тиде ой деч вара, шоҥгым издерыш шынден, урвалтыж дене сайын йолжым леведмек, шеҥгечше шӱкал колтеныт. Издер лыжган гына верже гыч тарванен, шоҥгыеҥ мунчалтен волен. Ялысе рвезе-влак тудым мӧҥгеш курыкыш кӱзыктеныт. Вара чылан мунчалташ тӱҥалыныт. Тыге арня мучко курыкыш коштыныт. Ӱдырамаш-влак гын шочмын, эрден эрак кынелын, издерым але сурт коклаште кучылтмо ӱзгарым – уржа тагынам, волым, комдым налын, курык ӱмбач нигӧ деч ончыч мунчалтен волаш вашкеныт. Курыкыш миен толын, нуно таза, пашалан чулым лияш шоненыт. Адакшым мунчалтыме годым «Шурно шуко шочшо!», «Кыне кужу лийже!», «Шуршым поктен луктам!» кычкырен, уржа але шыдаҥ, кыне нӧшмым лум ӱмбак шавен, тораш мунчалтен каеныт. Кӧ умбакрак мунчалтен вола, тудо кужу ӱмыран лиеш ман ӱшаненыт.
Ӱярня годым мунчалташ марий-влак йолкурыкымат, вес семынже «ӱярня каштам», ыштеныт. Чодыра гыч кож але нулго варам конден, сайын локшинчын эрыктеныт, а вара рельс семын – кутышын-кутышын вашла – курык ӱмбач ӱлык марте оптеныт. Вӱдым шавен ияҥденыт. Тушто мужырын-мужырын кид кучен шогалын мунчалтеныт. Тыгодым поснак самырык-влак ойыртемалтыныт. Рвезе тукым «ӱярня курыкышто» шканже келшыше пелашым вашлийын. Вара сӱан мартеат шуктеныт, курымашлык мужырым чоҥен.
Вес тӱшка «карта» дене модмаште юарлен. Тудым тыге ыштеныт: кугу кумдыкышто капка ончылно лумым чаткан гына эрыктеныт. Покшелне оҥган кӱртньӧ тоям кыреныт, тушко кӱжгӧ кандырам кылдыме. Чоткыдырак лийже манын, вӱдым оптеныт, тыге кандыра кӱртньӧ тояш кылмен пижеш. «Карталан» ныл-вич мужыр йыдалым але шӱкшӧ колошым пелыгыч руалын, меҥге йыр оптеныт. Модыш ямде веле.
Кастене, пычкемышалташ тӱҥалмеке, пайрем калык «ӱярня курыкын» корно покшеланже олым дене тулым олтеныт. Кӧ тул гоч кум гана деч шагал огыл тӧрштен, тудо шке языкшым касарен.
Шем вий тул да шикш деч лӱдеш, сандене ӱярня годым оргажым, тегыт печкем йӱлалтеныт, осал деч эрненыт, яндарештыныт.
Имне дене кудалыштмашат Ӱярня пайремыште кугу верым налын. Ожныжо, имне пӱгыш яндар йӱкан оҥгырым сакен, ял йыр оҥгыр йӱкым луктын, мурен-шӱшкен кудал савырнымаш калыкын илыме верже гыч осал вийым лӱдыктен колтымашым ончыктен. Имне терыш шинчын, утларакше ӱдыр-рвезе-влак кудалыштыныт. Нуно, сӱаныш кайыше семын сайын чиен, шӱвыр, тӱмыр почеш мурен-воштыл эртеныт. Кӧжӧ гармоньым шоктен. Калык хор дене имне пӱгысӧ оҥгыр-влакын весела йӱкышт иктыш ушнен. Тыгеракын нимучашдыме сылне йӱк, оҥартыш, сем-влак шоктеныт – теве кушто чын фольклорет, теве кушто марий пайремын сынже, чеверже! Тыгак самырык мужыр-влакат, коваште шувышыш костенечым пыштен, шке ача-авашт деке унала кудалыныт.
Озавате-влак ӱстел чесым эре пояным погеныт: мелнам шуко кӱэштыныт, ушкал ӱй дене сайынак шурен, ӱмбала-ӱмбала оптен шынденыт, уна толмеке, шунен пукшеныт. Тыгак пайремлан шӱльӧ але ош шыдаҥ ложаш дене ӱячам ыштеныт, эгерче, перемӧч, тӱрлӧ кӧрган когыльӧ, ӱян туара пайрем ӱстелым сӧрастареныт. Йӱаш пурамат шукак шолтеныт. Ӱярня годым суртышто ӱян кочкыш улмым ешын, суртозанлыкын улан илымыже, воранен шогымыжо дене кылденыт, садлан пайремлан кажне еш кочкышым лыҥак ыштен ямдылен.
Ӱярня годым калык мурен-куштен веле огыл. Игечымат шекланен. Вара тудо ончыкылан мом сӧрымыжым шижтарен. Мутлан, Ӱярня арняште могай кечын эн сай, леве лиеш, тудо кечын шыдаҥым ӱдыман. Ӱярня шочмын лум лумеш – кияр сай шочеш. Кушкыжмын лумеш – шуко поҥго шочеш, вӱргечын – шурно лектыш куандаршаш. А шуматкечын лум лумеш гын, пакчасаска, чодыра емыж лектышан лийыт.
Ӱярня кечылаште лавыран вургемым мушкаш ок йӧрӧ, киндет шӱч вуян лиеш. Вынерым куашат, ургашат ок лий – кеҥежым осал тӱтан, шолем уржа озымым пытарен кертыт.
Теве тыге тӱрлӧ йӱлам шуктен, модын-воштыл, ӱян мелнам кочкын, уна лийын, Ӱярня пайрем эртен. Тудын пытартыш кечынже, курык йымалне погынышо куштырам поген, олым кылтам ӱмбакыже шогалтен йӱлалтеныт. Тул гыч тӧрштылмӧ деч вара икте-весе деч языкыштым касараш йодыныт. «Ӱярня каен! Вес ийлан адак тол!» — чыла могырым кычкыреныт. Ӱярня деч вара шошым вучыман.
Кугезына-влакын пайрем йӱлаштым шымлен ончымеке, коеш: тиде — нунын пӱжвӱд йогымеш пашам ыштен да чон канен пайремым эртарен моштымаш. Калыклан тошто сай йӱлам угыч пӧртылташ гын, моткоч пайдале лиеш ыле. Жап эртыме семын пайрем йӱла уэмын да вашталт толын. Тошто илыш-йӱлам шуктымаш, мурымаш-куштымаш, калык ойпого йомыныт. Кызыт у тукым Ӱярня пайремым шке семын эртара. Ӱярня дене пырля телым ужатыме пайрем иктеш эртаралтеш. Сценарий почеш ямдылыме пайремыште (клублаште) Ӱярнясе йӱла радам тӱрыс да раш огеш ончыкталт. Туге гынат кажне ийын Ӱярням вучена. Мемнан авана Ӱярня арнян кажне кечын вужга шокшо мелнам куэштеш. Ӱярням вашлийме да ужатыме кечын тутло кочкышым ямдыла. Меат, икшыве-влак, Ӱярня сийым йӧратен тамлена. Курыкыштат мунчалташ огына мондо. А рушарнян лийше сулыкым, нелым ваш-ваш проститлаш, ӧпке кучымым чарнаш да чон гыч аярым луктын кудалташ йодына. Сырен огыл, поро шӱмым почын, икте-весым умылен илаш. А рушарнян кова-коча деке ялыш уналыкеш миен толына. Лач кован чапле ӱстел чесше, поро кумылжо эрелан ушеш кодеш.
Ӱярня дене кылдалтше муро
Ӱярня йор-йор-йор-йор,
Мелна чож-чож,
Кашта лоч-лоч-лоч,
Родо-шамыч.
Ӱярня йор-йор.
Мелна чыр-чыр,
Волак лот-лот.
Ӱярня йор-йор.
Кыне кужу лийже,
Кыне кужу лийже!
Ӱярня йор-йор.
Йытын кужу лийже.
Йытын кужу лийже!
Ӱярня йор-йор.
Шуршо ынже лий,
Шуршо ынже лий!
Тыге Ӱярня годым чылт пайрем мурат, тыглай мурымат муреныт да мурат. Ӱярня муро-влак йӱк оҥартышан улыт, улан илышым, тазалыкым тыланыме дене кылдалтыныт.
Автор: Диана ден Даниил Алексеевмыт, Морко посёлок гыч.
Статьям налме вер: http://mari-arslan.ru/ru/node/1383
Команмелна – марийские трёхслойные блины
#авайденепырляТУНЕМЫНА
#этнособытиеМарийЭл
#марийӱла
